Co nowego?

 Piece kaflowe przez stulecia odgrywały bardzo ważną rolę w codziennym życiu. Spełniały zarówno funkcję grzewczą, jak i estetyczną.

Bywały niezwykle ozdobne, jak np. w zamkach czy pałacach, ale także przybierały bardzo prostą formę, jak piece w chatach chłopskich. Nie tylko zamożność decydowała o tym jaki kształt czy zdobienia przybierał dany piec. Duże znaczenie w tej kwestii miały także gusta estetyczne, czy panująca w danym okresie stylistyka.

Fragmenty kafli piecowych z Zamku Dunajec w Niedzicy, podobnie jak inne wykopaliska (fragmenty płyt posadzkowych, szeroko pojęta ceramika użytkowa, odłamki szkła białego i kolorowego oraz kości) sukcesywnie znajdowano (podczas prac archeologicznych) w latach 1963-1986.

W 2020 i 2021 roku podjęto próbę rekonstrukcji niektórych kafli oraz odtworzenia głównych wzorów czy motywów w ornamentyce. Wyróżniono kilkadziesiąt kafli z różnych kategorii. Udało się odtworzyć kilka pełnych wzorów, część ornamentów i kilkanaście motywów w przedstawieniach, które były powtarzalne. W zamku znajdowało się prawdopodobnie kilkanaście pieców kaflowych i kominków. Niestety ze względu na brak materiałów źródłowych nie da się określić ich konkretnej liczby.

Pierwsze piece kaflowe były wykonane z kafli naczyniowych (garnkowych lub miskowych). Cienkie ścianki i luźno rozmieszczone kafle w glinianych ścianach, powodowały szybką utratę ciepła, oddawały go zaraz po rozpaleniu ognia. Nie spełniały zatem w sposób wystarczający swojej funkcji. Brak jest informacji, że takie piece znajdowały się w niedzickim zamku.

W połowie XV wieku zaczęto stawiać piece z formowanych w matrycach kafli płytowych. Akumulowały one ciepło i wolniej go oddawały – nawet 24 godziny po rozpaleniu ognia. Najprawdopodobniej taki właśnie system grzewczy występował w  komnatach niedzickich panów. Do XVII wieku przybierały prostą formę, a w późniejszym czasie zaczęto tworzyć piece skrzyniowe z nadstawami o różnych kształtach (na planie koła, kwadratu i prostokąta). Ze względu na kształt pieca istnieją różne typy kafli, służące do budowy ścian, narożników, zwieńczeń, gzymsów i fryzów. Wielkość i kształt pieca, czy zdobnictwo kafli na przestrzeni lat, ale także w różnych miejscach bywały odmienne.

Wyrób kafli odbywał się w tych samych warsztatach, co wyrób naczyń. Składał się z kilku etapów. Garncarz (zdun) stawiał z wytworzonych przez siebie kafli piece, wykonywał polewy, malował kafle oraz przeprowadzał proces ich wypalania. Do produkcji wykorzystywano najczęściej miejscowe złoża gliny.  W XIX wieku powstały pierwsze typowe kaflarnie, wtedy też dokonano rozdzielenia zawodów –  na garncarza, kaflarza i zduna.

Badane przez pracowników źródła archeologiczne to głównie kafle płytowe formowane na matrycach, składające się z  płytki licowej oraz komory. Lica kafli miały kształt prostokątny i kwadratowy, zdobione były zazwyczaj dekoracją reliefową odciskaną w matrycy. Dawały większe szanse inwencji artystycznej projektantów. Zdobnictwo kafli mogło tworzyć program o tematyce religijnej, świeckiej, czy związanej z kulturą dworską i rycerską,  oraz motywami roślinnymi, geometrycznymi lub zoomorficznymi.

Z inwentarza ostatniego właściciela Gezy Salamona, spisanego w 1923 roku wiadomo, że w zamku dolnym znajdowały się  „Wszystkie piece kaflowe, w tem 3 prawdziwe białe hartumtowskie a reszta półszamotowe albo gliniane”, oraz  „w sali bilardowej kominek z kafli glinianej, a w sali jadalnej piec z kafli szamotowej, kombinowany z ozdobnym kominkiem. Malowanie o jednym kolorze”. W zamku średnim pokoje ogrzewały „Piece kamyczkowe.”

Piece hartumtowskie wykonano najpewniej z kafli  wyprodukowanych w fabryce L.& C. Hardmuth Ofenfabrik, założonej w Wiedniu w 1790 r.   Na początku XX w. uznawana była za największą fabrykę kafli na świecie. W zamku średnim pokoje ogrzewały „Piece kamyczkowe.”

Kafle niedzickie zdobione są ornamentami w kształcie elementów architektonicznych, dużych rombów i łusek, z motywów roślinnych, oraz ornamentami geometrycznymi.

W większości kafle te wykonane zostały z gliny żelazistej. Polewy stosowane do pokrycia lica  to głównie polewy ołowiowo-cynowe, o zabarwieniu różnych odcieni zieleni, brązu, w kolorze białym, niebieskim, czy żółtym. Często całe lico pokryte jest jednym kolorem, jednak są również kafle pokryte dwoma lub więcej kolorami polew. Przy takiej kombinacji należało odpowiednio dobrać skład polewy (odpowiednie proporcje składników), aby przy wypalaniu ich, tzw. czas płynięcia był różny dla każdej z polew (przy innej temperaturze) aby zapobiec ich wymieszaniu.

Obecnie w Zamku w Niedzicy trwają dalsze prace nad odtworzeniem wzorów kafli, wykonaniem ich szkiców oraz zebraniem informacji związanych z miejscem ich produkcji. Wkrótce również zostanie powiększona zamkowa ekspozycja muzealna związana z kaflami piecowymi. Być może w przyszłości uda się także stworzyć model pieca, który niegdyś ogrzewał i zdobił komnaty niedzickiej rezydencji.

 Sylwia Bogaczyk, Artykuł dla "Na Spiszu"

BIBLIOGRAFIA:

1. Dąbrowska M., Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław 1987
2. Olbort J., Praca Krakowskiego zduna w złotym wieku kaflarstwa, czyli o budowie renesansowych pieców kaflowych, w: Czasopismo archeologiczne menhir, nr10/lipiec-grudzień 2014
3. Olbromski M.J., Kilka uwag o piecach kaflowych, w: Sarkady A. (red.), O kaflach tudzież o garncarzach, kaflarzach i zdunach w Przemyślu, Wydawca: Muzeum Narodowe ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Przemyśl 2006
4. Radwan A., W kręgu ognia, czyli o piecach i kaflach, „Gazeta Antykwaryczna”, nr 9/1999
5. Winiarska K., Krótka rzecz o kaflach i piecach, w: Sarkady A. (red.), O kaflach tudzież o garncarzach, kaflarzach i zdunach w Przemyślu, Wydawca: Muzeum Narodowe ziemi Przemyskiej w Przemyślu, Przemyśl 2006